Skín við sólu Skagafjörður

Skín við sólu Skagafjörður
Ljóð: Matthías Jochumsson.
Skýringar eru aftast

1
Skín við sólu Skagafjörður skrauti búinn, fagurgjörður.
Bragi ljóðalagavörður, ljá mér orku snilld og skjól!
Kenn mér andans óró stilla; ótal sjónir ginna villa,
dilla, blinda, töfra, trylla, truflar augað máttug sól.
Hvar skal byrja? Hvar skal standa? Hátt til fjalla? Lágt til stranda?
Bragi leysir brátt úr vanda, bendir mér á Tindastól!

2
Lengst í fjarska sindra svalir, sælir fornu landnámsdalir.
Eiríks göfgu goðasalir, gamla, hlýja kostabyggð.
Þar á hýru höfuðbóli hersir sat á friðarstóli,
blekktur tímans hvika hjóli, hof sitt vígði sátt og dyggð,
frægur varð í fornum sögum, festi grið með stilltum lögum
auðnuríkur ævidögum undi svo við spekt og tryggð.

3
Mælihnjúkur himinhái, héraðs-jöfur fagurblái,
er ei sem mín augu sjái allt, sem blasti móti þér:
fjörðinn, vötnin, Hólamann, hlíðar, hamra, tún og elfur stríðar,
vetrargljár og grundir fríðar, gullna svani, hrafnager,
förukonur, hrausta hali, helgar kirkjur, blóðga vali,
bjartar meyjar, brúðarasali, brennuvarga grimman her. 

4
Heill þér gamli Glóðafeykir! gleðstu nú, er stíga reykir,
friðarmildir, bláir, bleikir beint í loft um sumarstund.
Manstu Sturlusona sennu? sífelld dráp og morð í rennu,
Flugumýrarfólskubrennu, fölvan jarl með heift í lund?
Sástu Odd hinn vaska veginn? veikan biskup hrakinn, dreginn?
blóð og ófrið öllu megin – Örlygsstaði, Haugsnessfund? 

5
Saga lands á breiðum blöðum blasir hér við sjónum glöðum
ung og forn á öllum stöðum út og fram um héraðsreit.
Reynistaður rausnardýri, ríki Glaumbær, Víðimýri,
fákum kunni Hólmur hýri, Hlíðarbyggð og Tungusveit.
Hver einn bær á sína sögu, sigurljóð og raunabögu,
tíminn langa dregur drögu dauða´ og lífs, sem enginn veit! 

6
Sé ég Höfða byggðir breiðar, Borgarsand, þar Kráku-Hreiðar
hét á Þór til lands og leiðar, lending tók við Hegra barð.
Ennþá lengra augun líða yfir mörkin rúms og tíða
sögugyðjan seinni lýða setti mark á Bjarnar Skarð.
Og þar gegnt er annað merki, afrekskappinn sálarsterki,
aldrei deyr þinn andans verki, Espólín, ég sé þinn garð!

7
Ó þér mörgu alda hlynir, Ásbirningar, Hjaltasynir!
Hvern skal nefna, hróðravinir? Hvar skal byrja? Nær skal hætt?
Þar bjó hreysti, þar bjó fræði, þarna vonska, hérna gæði.
Hrólfur sterki, kom í kvæði, Konráðs, Skúla, Péturs ætt.
Sigurð einnig sæmd skal rista, síðast tel ég þó hinn fyrsta
Albert jöfur allra lista, er ei þarna kyn þitt fætt?

8
Heill þér Drangey djúpt und fótum dunar þér frá hjartarótum
harður gnýr af heiftarspjótum, hér var það sem Grettir bjó.
Örlög kappans ævislóðar eru myndir vorrar þjóðar,
heiftum slungnar, hreystifróðar, hamningulitlar, frægar þó.
Og með Grettis alla daga Illuga skal hljóma saga,
enginn fegri óð má laga, en er dauðann kaus og hló.

9
Stendur ógn af augum fráum enn er Grettir verst á knjánum,
hlutar mann með hjaltaljáum, Helju seldur meðan lá,
átta maki enn í dauða, eftir kynstur sárra nauða
ævidagsins dapurrauða, drauginn Glám og voðaspá,
saxi heldur heljartaki, heggur dauðan níðings maki.
Frægðin enn með beinu baki bræðravígi starir frá.

10
Þaðan frá til friðarskjóla, forni mikli staður Hóla!
Þar sem stoltan stól og skóla stofna lét hinn helgi Jón.
Þá var snilli, þá var prýði, þegar söng hinn íturfríði,
kenndi norðurlandsins lýði litaníu´ og hymnatón,
gnæfði há með helgum dómi höfuðkirkjan, landsins sómi,
dýrð og yndi einum rómi endurkvað um loft og frón.

11
Ekkja stendur aldin kirkja ein í túni fornra virkja,
hver vill syngja, hver vill yrkja, Hóladýrð, þinn erfisöng?
skoða(e)g raðir skörunganna, skín á mítrin biskupanna,
„halelúja – hósíannna“ hljómi fyllir kirkjugöng.
Hver er innstur ellihvítur? aldinn Guðbrand sál mín lítur.
Arason með ægimítur ystur hringir Líkaböng.

12
Ó, þú breyting auðnutíða, ó, þú draumur veikra lýða,
Ó, þú tímans elfan stríða, ógnarmyndir, líf og hel.
Hvar eru verkin höfðingjanna, húsin sterku meistaranna,
listamerkin lærdómsann lofuð eins og fagrahvel?
Hvað skal harma, hvað skala ræða? Hvað er skammtur lífsins gæða?
Flestra líf er fánýt mæða, fornu Hólar, lifið vel! 

13
Kveð ég fagra fjörðinn Skaga farðu vel um alla daga.
Blessuð sé þín byggð og saga, bæir, kot og höfuðból!
Heyr mig, göfgi, glaði lýður, gæt þess vel, sem mest á ríður,
meðan tíminn tæpi líður, trúðu þeim er skapti sól!
Þá skal sólin sælu´ og friðar, sú er löngum gekk til viðar,
fegra byggðir fagrar yðar, fóðra gulli Tindastól.

Höfundarnir:
Þegar Matthías Jochumsson flutti frá Odda norður til Akureyrar var hann viðurkennt þjóðskáld. Skömmu eftir að hann flutti norður orti hann mikinn og voldugan óð um Skagafjörð, þar sem náttúran, fólkið og sagan eru listilega ofin í samfelldan glitvef mælskunnar. Skagfirðingar voru svo hrifnir af skáldskapnum að þeir samþykktu einróma áskorun til Alþingis árið 1891 um að honum yrðu veitt heiðurslaun fyrir skáldskap. Fékk Matthías 1000 kr. sm var mikil fjárhæð þá, og mun það hafa verið fyrstu verðlaun sem þjóðin veitti viðurkenndum höfuðsnillingi fyrir afrek í  bókmenntum. Ljóðið var ort „um vetur í skammdeginu. Það var mikið frost og kafaldshríð. Börnin sátu hjá móður sinni í dagstofunni en Matthías var í skrifstofu sinni og las eða skrifaði. Frúin bar á borð kvöldverð, en sá að maður hennar mundi ekki óska eftir að hætta verki fyrr en honum þætti sjálfum tími til kominn. Kvöldverði var lokið. Eftir góða stund kemur skáldið fram til konu og barna, glaður í bragði, heitur og hýr á svip. Þá las hann „Skín við sólu Skagafjörður“ fyrir vandamönnum sínum“. Þetta hafði Jónas frá Hriflu eftir Gunnari syni Matthíasar í formála bókar sem kvæðið er í, og gefin var út árið 1959.

Sigurður Helgason samdi lag við ljóð Matthíasar. Hann var fæddur og uppalinn í Reykjavík. Um fermingu var hann eitt sumar á Ríp í Hegranesi hjá séra Árna Þorsteinssyni móðurbróður sínum. Hann sagði sjálfur svo frá að hann hefði verið djúpt snortinn af fegurð Skagafjarðar og aldrei liðið úr minni „þegar mér svo löngu síðar barst í hendur kvæði Matthíasar „Skagafjörður“, þá kom lagið „Skín við sólu Skagafjörður“ eins og ósjálfrátt úr djúpi hugans.“[1] Í þakkarskyni fyrir lag Sigurðar veitti Kaupfélag Skagfirðinga honum dálítilli fjárhæð sem þakklætisvotti. Sigurður flutti vestur um haf.

Heimild:
Skín við sólu Skagafjörður. Gefin út af Kaupfélagi Skagfirðinga, Sauðárkróki í minningu um sjötíu ára starfsafmæli þess 1959. Ólafur Sigurðsson sá um útgáfuna og skrifaði kynningu um Sigurð Helgason tónskáld. Jónas frá Hriflu skrifaði formála um Matthías Jochumsson. Prentsmiðja Odds Björnssonar Akureyri sá um prentunina. 

Skýringar:
1          Skáldið er í vandræðum með hvar hann á að byrja en skáldlegur innblásturinn segir honum að byrja á Tindastóli.
2          Skáldið horfir langt, í tíma og rúmi, til landnámstímans og inn til Skagafjarðardala, til Eiríks sem nam á Goðdali.
3          Horft yfir sögusvið héraðsins þar sem ýmsu bregður fyrir hugskotssjónir skáldsins.
4          Horft á nágrenni Glóðafeykis yfir sögusvið Flugumýrarbrennu 1253 yfir á Geldingaholt er Oddur Þórarinsson vígfimasti maður á sinni tíð barðist við ofurefli, á bjástur Guðmundar góða biskups og umgangsfólk sem honum fylgdi á ferðum hans milli byggða, og vígaferli og orrustur.
5          Horft til þekktra sögustaða. Tíminn dregur drögu – tíminn er hér í líkingu við hest sem dregur atburði dauða og lífs áfram, eins og drögur, sem voru stór tré svo sem húsviðir sem hengdir voru á klakka og dregnir milli staða.
6          Horft yfir héraðið og yfir landnámssvæði Þórðar sem nam Höfðaströnd, Borgarsand, til Björns á Skarðsá annálaritara og Jóns Espólín sýslumann.
7          Skáldið ávarpar skagfirskar höfðingjaættir og veit ekki hverja skal nefna og hverja ekki, hreystimenni, fræðimenn, vonda eða góða menn. Hjaltasynir voru mestu höfðingjar héraðsins á landnámstímanum, synir Hjalta Þórðarsonar sem nam Hjaltadal. Ásbirningar valdamests ætt í Skagafirði á 12. og13. öld. Hrólfur sterki var atkvæðamikill höfðingi sem uppi var á 16. öld, Konráð Gíslason var einn Fjölnismanna mikill málfræðingur á 19. öld, Skúli Magnússon bjó á Stóru-Ökrum er hann var sýslumaður Skagfirðinga um miðja 18. öld, og Pétur Pétursson var prófastur á Víðivöllum, Sigurður Guðmundsson málari frá Hellulandi, Albert Thorvaldsen listamaður var ættaður frá Miklabæ. 
8          Horft er til Drangeyjar og minnist sögu útlagans Grettis Ásmundarsonar og örlaga hans og Illuga bróður hans sem fylgdi honum í útlegðinni og í dauðann.
9          Skáldið horfir á helstríð útlagans Grettis Ásmundarsonar. Og gerir að umtalsefni að það sé enn á vörum manna.
10        Skoðuð á vegsemd Hólastaðar frá fyrstu tíð. Hinn helgi Jón er Jón Ögmundarson sem vígður var fyrstur biskupa til Hóla árið 1106 og reisti þar skóla þar sem m.a. var kenndur messusöngur.
11        Ort er um Hólakirkju, og hverjir muni halda uppi sögu hennar er tímar líða.
12        Skáldið ávarpar tímann, aflvaka breytinga og drauma og spyr hver séu afrek manneskjunnar, hvað skipti máli, eða hvort flest sé fánýtt, og óskar Hólastað velfarnaðar.
13        Skálið biður Skagafirði blessunar og  leggur Skagfirðingum heilræði þess efnis að þeir skuli leggja trú sitt og traust á skapara sólarinnar. Þá muni allt vel fara og sólin gylli fjöllin (Tindastól þar sem ferðalag hans hófst og endaði) um ókomna tíð.